"Blatten wordt ondermijnd door de witte slakken": Walliser legendes voorspelden de natuurramp

We hadden het kunnen weten. Het staat in de Walliser sagen. In minstens twee verschillende versies. De sagen zijn "verzameld uit de volksoverlevering", zoals de redacteuren Johannes Jegerlehner in 1913 en Josef Guntern in 1963 schreven. De antisemitische legendarische figuur van de "Wandelende Jood", die Jezus beledigde op weg naar de kruisiging en door hem tot een eeuwig rusteloos zwerven werd veroordeeld, voorspelde de catastrofe van Blatten.

De ondergang van Lötschen

Er wordt gezegd dat de Wandelende Jood al tijdens zijn eerste wandeling in Lötschen de ondergang van het dal voorspelde.

Blatten wordt door de witte slakken ondermijnd, de hangende gletsjer duwt Wiler het Bannwald in, Kippel, dat op zwarte elzen is gebouwd, wordt door de Lonza weggespoeld en Ferden wordt door de Golnbach in de Kreschärru geworpen.

Geen slakkenplaag, maar tien miljoen kubieke meter puin, modder en ijs verwoestten het dorp Blatten. Het is een catastrofe van bijbelse proporties. Een aardverschuiving, een gletsjerinstorting en een overstroming in één. De media leveren beelden die lijken op een rampenfilm van Roland Emmerich. De enorme stofwolk die na de gletsjerinstorting als een Goya-demon door de vallei raasde, deed me denken aan een vulkaanuitbarsting. Aan de Vesuvius, die de stad Pompeii in 79 n.Chr. begroef onder een dikke laag vulkanische as en puimsteen, waardoor grote delen van de stad bewaard zijn gebleven en tot op de dag van vandaag worden opgegraven.

Maar Blatten is niet Pompeii. De donderende rots- en ijsmassa's verwoestten binnen enkele seconden het historisch waardevolle centrum van het dorp, drie hotels, de kerk en zelfs de begraafplaats volledig en voorgoed. We zijn getuige van een kleine apocalyps, starend, huiverend en gefascineerd naar de grijze puinhoop. De apocalyps heeft altijd gefloreerd in moeilijke en verwarrende tijden.

Het is zoals altijd bij rampen. Mensen komen samen en tonen een indrukwekkende bereidheid tot hulp en solidariteit. De dagelijkse ruzies en schermutselingen zijn een paar weken vergeten.

We weten het al lang: klimaatverandering leidt tot instabiliteit in de bergen en dooiende permafrost versnelt het smelten van gletsjers. Op de lange termijn, zeggen experts, zal Zwitserland het zich niet langer kunnen veroorloven om veel dorpen in de Alpen te beschermen.

Dit voorspelt niet veel goeds voor Wallis. Geen enkel ander kanton is in die mate omgeven door bergen en gletsjers. De inwoners van Wallis klagen dat het oneerlijk is dat juist wij de prijs voor klimaatverandering moeten betalen. Ze negeren vaak het feit dat de bergen zich altijd genadeloos tegen de mens hebben verzet.

Eeuwenlang waren de bergen griezelig en gevaarlijk voor onze voorouders. Walliser legendes vertellen over giftige geesten met paardenvoeten in het Gomsdal, een sinistere zwarte hond in de Simplon, een reuzenslang in het Baltschiedertal en een mensenetende draak in het Vispertal. In het Lötschental was het niet anders: berggeesten, heksen en zelfs de duivel bedreigden het land en zijn bewoners. In de Langgletschergletsjer aan het einde van het dal boette arme zielen, tot aan hun nek bevroren, voor hun zonden.

De kerk en de prins-bisschop, die eeuwenlang over het land heerste, moedigden dit bijgeloof aan. Terecht. Het leven in Wallis was tot in de 20e eeuw hard en vol ontberingen. Alleen de aanwezigheid van God in het centrum van het dorp bood hoop. Gebed hield de mensen staande; men riep hun beschermers in de hemel aan om hen te beschermen tegen ziekte, brand, aardverschuivingen en gletsjerinstortingen. Wanneer droogte heerste, leidde de dorpspastoor de smeekbeden van de gelovigen naar de gletsjertong.

Tijdens de processies smeekt de bergbevolking God om bescherming: kerkwijding in Blatten in 1945 (links). Ook de bevolking van Ferden in het Lötschental neemt deel aan religieuze rituelen, zoals zielenheil (rechts).

Het hoogste doel van de mensheid was het eeuwige leven in het paradijs, waarvan de beloften de dagelijkse ellende deden vergeten. Mijn ouders, geboren in de jaren 30 en gebukt onder de armoede van hun jeugd, waren getuige van hoe Wallis moderniseerde en hen een zekere mate van welvaart bracht.

Het begin van deze grote transformatie ligt in de tweede helft van de 18e eeuw, toen schrijvers zoals Jean-Jacques Rousseau en William Coxe naar Wallis en zijn bergkolossen reisden en hun lof bezongen. Rousseau was betoverd door het landschap, de armoede en de "eenvoud" van de nederige bergbewoners. "Mochten ze ooit meer geld hebben," schrijft hij in de briefroman "La nouvelle Héloïse" (1761), "dan zullen ze zeker armer zijn."

In de 19e eeuw arriveerden hordes enthousiaste reisschrijvers en schilders, beklommen de Engelsen de bergen en werden de eerste berg- en toeristenhotels gebouwd. Tegen betaling vervoerden de Wallisers rijke toeristen in draagstoelen naar de uitzichtpunten van de Gemmi of de Aletschgletsjer. Bekende auteurs zoals de Vaudois Charles Ferdinand Ramuz (1878-1947) schreven succesvolle bergromans ("Die Großen Angst im Berge"), die vertelden over het harde leven van gewone mensen dicht bij de natuur.

Rainer Maria Rilke, die zijn laatste jaren in Wallis doorbracht, was een uitzondering. Hij had een hekel aan de bergen; hij hield van het toen nog ongerepte hoofddal en het zuidelijke licht. "In plaats van te vluchten," schreef hij in "De Walliser Kwatrijnen" ("Kwatrijnen Wallisans") over zijn laatste nieuwe thuis, "is dit land in harmonie met zichzelf, het is grenzeloos en zacht, bedreigd en toch gered."

Naarmate de fascinatie groeide, begon ook de kijk van de lokale bevolking op hun bergwereld te veranderen aan het einde van de 19e eeuw. Het bloeiende toerisme beloofde economische groei. Er werden wegen aangelegd, industrieën vestigden zich en na de Tweede Wereldoorlog was een hele vallei bezaaid met skigebieden.

Een van de mensen die zich al vroeg welsprekend uitsprak tegen de ongebreidelde vernietiging van de natuur en de blinde winstbejag was de dichter Maurice Chappaz uit Neder-Wallis. "De bergen zijn één slachthuis," schreef hij in 1968. "De Alpen worden van hun broek gerukt." In zijn pamflet "Die Pimpen der Einzelgände" (1976) staat een zin die klinkt als een provocerende waarschuwing voor Blattens ondergang. "Ze hebben het land per se verneukt tot de sneeuwvelden als ijsbergen op hen neerdalen."

In het oude Wallis werden natuurrampen verheerlijkt en religieus geïnterpreteerd. Mensen zagen ze als waarschuwingssignalen van God tegen hun zondige gedrag, als een oproep tot berouw en goeddoen. Tegenwoordig worden natuurrampen zelden gezien als goddelijke straffen. Wat resteert van het geestelijk wereldbeeld is de schuldvraag. Zijn de aardverschuiving en de gletsjerinstorting in het Lötschental natuurverschijnselen, zoals ze zich altijd in het Alpengebied hebben voorgedaan? Of wijzen ze op de zonden van de moderne mens? Is klimaatverandering, en daarmee de mensheid, medeverantwoordelijk voor deze ramp?

De tragedie in het Lötschental is nog niet voorbij. Heel Zwitserland hoopt dat de profetie van de "Wandelende Jood" niet uitkomt en dat de afgedamde Lonza geen gevaarlijke vloedgolf wordt. Een profetische zin van Maurice Chappaz roept de herinnering op aan hoe men over Blattens ondergang in de niet al te verre toekomst zou kunnen spreken: "De bergen hebben het anker gelicht."

De schrijver, historicus en filmmaker Wilfried Meichtry werd geboren in Leuk in het kanton Wallis. Zijn werken richten zich herhaaldelijk op het Wallis, bijvoorbeeld in de roman "Nach oben senkungen" (2023) en de documentaire "Ich war ein Anderer. Gespräche mit Maurice Chappaz" (2025).